Маннык дьон баар буолан олох кэрэтийэр

Василий Егорович Васильевы идэтинэн да, общественнай олоххо көхтөөхтүк кыттарынан да кинини билбэт киһи биһиги улууска суоҕа буолуо дии саныыбын. Оттон мин кинини оҕо эрдэхпиттэн билэбин: тастыҥ убайым Василий Герасимовтын бииргэ үөрэммиттэринэн, дэриэбинэ биир уулуссатын оҕолоробуоларбытынан уонна кыргыттарын да үөрэппиппинэн.Манна оҕо сааспыттан ахтанаастахпынабиир түгэни умнубаппын. Оччолорго Г.Васильев аатынан уулусса Кооперативнай диэн ааттааҕа. Ити эргин олорор кыра оҕолор уулуссабыт сыырыттан күнү күннүктээн салаасканан сырылыырбыт. Оччолорго дэриэбинэҕэ массыына тарбахха баттанар аҕыйах буолан, куттаммакка оонньуурбут. Биирдэ үс буолан ким ыраах тиийэр диэн сыырбытыттан түһээри аҕай олордохпутуна, улахан уолаттар ааһан иһэн кэннибитигэр олорсон биһиги куоталаһыыбытыгаркыттыстылар.Күүскэ тэбинэннэр,сырылатан Сэбиэскэй уулуссаҕа тиийдибит. Мин кэннибэр олорбут Васильев Василийы кытта биһиги бастаан, хотуулаах буолан тахсыбыппыт.

Бүгүн биһиги ортобутугар дьон сиэринэн сахалыы сэмэйдик үлэлии-хамсыы сылдьар биир дойдулаахпыт Василий Егорович олоҕун, бүгүңңү күммүт дьоруойа бу сылдьар диэри буолбакка, эдэр дьоңңо киһи өйдөөхтүк-төйдөөхтүк толкуйданнаҕына олоҕун сиэрдээхтик оңостор, сирдээҕи дьолун булар диэн үтүө холобур быһыытынан суруйараары болдьоһон,Васильевтарга тиийэн, хаһан да сылдьыбатах дьиэм сып-сылааһыгар угуттанан уонна киһи кута-сүрэ налыйар, уоскуйар истиҥ-иһирэх эйгэтигэр чэйдии-чэйдии аа-дьуо кэпсэтэн, сыалбын-сорукпун ситэн, ыалбыттанботуччу булумньуламмыппыттан эһиэхэ, күндү ааҕааччыларбар, тоҕо тэбээн кэпсээммин саҕалыыбын.

Василий Егорович Васильев бэс ыйын 7 күнүгэр 1943 сыллааххаулуус кытыы нэһилиэгэр Кырыкыйга Мария Николаевна Михайлова дьиэ кэргэнигэр төрдүс оҕонон күн сирин көрбүтэ. Ийэтэ дойду үрдүнэн бүрүүкээбит сэрии ыар сылларыгар кыайыы туһугар утуйары умнан, кыра оҕолорун дьиэтигэр хааллара-хааллара дьону кытта тэбис тэннэ умса-төннө үлэлиирэ.Ол кыһарыктаах сыллар аас-туор олоҕо соҕотох ийэ үһүс оҕотун, кыысчаанын, былдьаабыта. Кыракый Васяны эдьиийдээх убайа хайа сатыылларынан буостуктаан олорбуттара. Уолчаан алта ыйын туолуутугар нэһилиэк сис ыала,уустарынан аатырбыт Модьу уус (Модьуускуннар) сыдьааннара, фронтовик, Егор Никифорович Васильев (1915 с. – 1978 с.) кэргэнэ Екатерина Константиновналыын, ийэтиттэн көрдөһөн-ааттааһан ииттэ ылбыттара. Оҕото суох дьон уолларын бэйэлэрин төрөппүт оҕолорун курдук таптаан-такайан улаатыннарбыттара. Дьоно кинини ылан баран кыыстанасылдьыбыттар да, оҕо кыратыгар төннөөхтөөбүт. Онон Вася ыал соҕотох оҕото буолбут. Ол эрэн үлэнэн тыыннананолорор үтүө суобастаахтыа ыала уолчааны саха сиэринэн сайаҕас санаалаах, дуоспуруннаах, үлэҕэ сыстаҕас киһи гына ииппиттэр. Онон кэргэнниилэр бу оҕону ииттибиттэриттэн хаһан да кэмсиммэтэхтэр. Василий үлэһит буолан, ийэлээх аҕатын бэйэтигэр олордон, иитиллибит иэһин төлөөн,дьонун көмүс уңуохтарын көтөхпүт.

Оҕо сааһын ыйыталаспыппар, Василий Егорович бу курдук кэпсээтэ: «Дьонум Кырыкыйга мин үһүс кылааһы бүтэриэхпэр дылы олорбуттара. Оскуолабыт оҕото аҕыйах буолан, иккилии кылаас бииргэ үөрэнэр этибит. Биһигини, үһүс уонна бастакы кылаастары, Струкин Алексей Алексеевич үөрэппитэ. 1954 с. манна көһөн кэлбиппит. Аҕам араас үлэҕэ үлэлиирэ, ийэм ыарыһахтаан үксүн балыыһаҕа сытара. Маңнай кэлэн үөрэнэрбэр нуучча тылын олус ыарырҕаппытым, онон алтыс кылааска күһүҥҥҥүлэммиппэр, экзамен туппут В.Г. Чиряева сүбэтинэниккис сылын хаалбытым уонна онтон хаһан да кэмсиммэтэҕим. Хаалыахпыттан нуучча тылыгар олус кыһаллан үөрэммитим, онон балачча билиилэммитим. Онтум кэлин армияҕа да сулууспалыырбар, үрдүк үөрэххэ да үөрэнэрбэр олус туһалаабыта».

Оттон хаһааңңыттан быраас буолар санааламмытын ыйыталаспыппар,Василий Егорович: «Оҕо эрдэхпиттэн, арааһа, сэттис-ахсыс кылаастан быһыылааҕа, ханна эмэ барыы-кэлии буолла да, мин самозванец-медик буолан, суһал көмө оңорордуу мэлдьи бааталаах, биинтэлээх, дьуоттаах иңин сылдьар идэлэммитим. Ким эмэ тугун эрэ өлөрдөҕүнэ тута бэрэбээскилээн, эмтээбитэ буоларым уонна онтон олус астынарым. Кэлин, оскуоланы бүтэриэм иннинээҕи сыл М.А. Алексеев учууталлыы кэлбитэ. Мин эмчит буолуох баҕа санаабын билэн, Вася, эн булгу медик буолуоҕуң диэн этэн турардаах. Кэпсэтэ олорор киһибиттэн ыйыппатым эрээри, кини быраас буолар санаата ийэтэ мэлдьи ыарытыйарыттан, кинини үтүөрдүөх күүстээх баҕа санаатыттан оҕотук дууһатыгар уйа туттан саҕаланнаҕа буолуо дии санаатым. Василий оҕо эрдэҕиттэн сөбүлээнталбыт идэтин санаатын түһэрбэккэ элбэхтиксыралаһанситиспитэбит.

1962 с. Василий Васильев И.Барахов аатынан орто оскуоланы бүтэрэн, ыра санаатын толороору Саратовка военнай-медицинскэй училищеҕа туттарса барбыт. Ол эрэн медицинскэй комиссияны ааспакка төннөн кэлбит. Оччолорго «Оскуола – үлэ – үрдүк үөрэх» диэн ыҥырыынан үгүс оҕолор оскуола кэннэ холкуоска үлэлии тахсаллара. Василий да онтон туора туруо суохтааҕа да, аҕатын кытта улаханнык ыалдьан эмиэ балыыһаҕа сытар ийэтин ыарыылаһаары оройуон киинин почтатыгар С.Ф. Тумусовы кытта «Сурутууну тэрийээччи» диэн штакка үлэлээн кыстаабыт. Ити сыл күһүөрү кыһын, сэтинньи 13 күнүгэр, ийэтэ барахсан суох буолаахтаабыт.

Нөңүө сайыныгар чугастыы СГУ медицинскэй факультетыгартуттарса барбыт. Бу сырыыга аны бааллара тиийбэккэ кыһыы буолбут. Хайыай, онон военкомакка тиийэн, дойдутун иннигэр ытык иэһин толоро Камчаткаҕаүс сыл «Войска особого назначения» диэн чааска ананан сулууспалыы барбыт.

Армияттан кэлээт Үөдугэйгэ «К. Маркс» холкуоска 1966 – 1968 сс. босхоломмуткомком сэкирэтээринэн анаммыт. Холкуос бэрэсэдээтэлэ Г.Г. Лазарев, кулууп дириэктэрэ А.Д. Аммосов буолан олус тапсан, биир сүбэнэн үлэлээбиттэр. 1967 – 1968 сс.Үөдугэйгэ ыччат комсомольскай пиэрмэтин тэрийбиттэр. Ол ыччаттар ортолоругар кэлинкини коллегалара буолбут И. Барахов аатынан орто сокуоланы саҥа бүтэрбит эдэркээн кыргыттар Раиса Чагылысова, Марина Горохова үлэлээбиттэр. Василий үөрэҕин санаттаары киэһээңи оскуолаҕа үөрэнэн, сайын эмиэ медицинскэйигэр туттарсыбыт. Аны соҕотох биир баал тиийбэккэ, киэһээңи үөрэххэ киир диэн университет преподавателлэрэ сүбэлээбиттэр. Онтон биир үтүө күн тэһэ астарбыт курдук даачаттан куоракка киирэн, Обкомолга инструктордыыр табаарыһыгар И.И. Ивановка тиийбитигэр, Киргизияҕа мединститукка куораттан барыахтаах кыыс аккаастанна, бараҕын дуо, диэн этиилээх көрсөн соһуппут. Онон үс хонугунан күннээх Киргизия студена буолан, баҕа санаата туолан, ситиһиилэнэн, олоҕор улахан үөруу буолбут. Саха сириттэн кинини кытта Краснова Наталья Дмитриевна үөрэнэн, Дьокуускайга ананан үлэлээбит. Василий, армияҕа сулууспалаан, үлэлээн, олоҕу балачча билбит, өйүн-төйүн туппут киһи быһыытынан оҕо эрдэҕиттэн баҕарбыт, дууһатынан тардыспыт идэтигэр утаппыттыы үөрэнэн, «Лечебное дело» салааны ситиһиилээхтик бүтэрэн, дойдутугар Саха сиригэр үлэлии кэлбитигэр, терапевт миэстэтэ көстүбэккэ, Алдаңңа дерматовенерологынан ТВД-га ананан үс сыл үлэлээбит.

1977 сыл сайына Василий Егорович олоҕор улахан дьолу тосхойбут. Уоппускатын ылан дойдутугар сынньана кэлэ сылдьан, Онхойтон төрүттээх Благовещенскэйдээҕи экономическэй институту саңа бутэрэн, экономист-бухгалтер идэтэ дипломнаах кэлбит кып-кыһыл хааннаах сэмэй кыысчааны, Егорова Анна Дмитриевнаны, көрөөт сөбүлээн, билсиһэн, аал уот оттунан, ыал буолбуттар. Эдэр ыал олохторун Алдаңңа саҕалаабыттар. Ол эрэн атындойду тыына кинилэри туора туора курдук тымныынан «хаарыйбыт»: бастакы оҕолоро, игирэ үс уол төрөөн, ийэлээх аҕаны үөрдэн баран, аҕыйах хонугунан төннөн хааланнар,улаханнык хомоппуттар. Онон, табыллымаары гынныбыт диэннэр, дойдулаах дьон быһыытынан, 1978 с. Үөһээ Бүлүүлэригэр олохсуйардыы оңостон көһөн кэлбиттэр. Онтон ыла мантан ханна да халбарыйбакка үлэлээн, дьиэ-уот, оҕо-уруу тэринэн, сиэннэр минньигэс сыттарыгар алыптатан дьон сиэринэн «быр» курдук олороллор.

«Манна үлэлии кэлэрбэр кылаабынай быраас Розалия Георгиевна Дмитриева,солбуйааччыта Ирина Николаевна Золотарёва этилэр. Коллективпытурут да, билигин да олус түмсүүлээхпит. Үгүс элбэх үтүө дьону кытта үлэлээбитим. Билигин өр бииргэ үлэлээбиттэрбиттэн В.А. Иванова, З.А. Кондакова, Л.С. Афанасьева, З.А. Золотарева, В.Т. Дорофеева,В.С. Степанов, Р.П. Андреева, Н.П. Тотонова,уо.д.а.бааллар.Корякин А.Е., А.И. Фёдоров, И.Н. Фёдорова, М.А. Софронова, Т.Н. Дмитриева, Ч.Д. Шоноевкурдуколус киэҥ билиилээх, дьон-сэргэ убаастабылын ылыахтарын ылбытколлегаларым, хомойуох иһин,номнуо суохтар».

Харбалаахха олорор эрдэхпитинэ, быраастар нэһилиэккэ профосмотр оҥорокэлэллэрэ. Кинилэри кытта Василий Егорович мэлдьи баар буолара. Ол саҕанакини, төрүкү да улахан уҥуохтаах-арҕастаах буолан, эр киһи саамай ситэр-хотор, тупсар сааһыгар сылдьар тыыллыбыт-хабыллыбыт уола-хаан киһи этэ.Сиэстэрэтэ суох буолан туох баар көрүүнү, аналиһы барытын бэйэтэ ылара, оҥороро. Ону көрдөрөөрүуочараттаан турар дьахталлар,ити айылаах халҕан саҕа киһи туох ааттаах атын идэни булбатах бэйэтэй диэн, кыра уҥуохтаах бырааска көрдөрдөхтөрүнэ кыратык кыбыстыах айылаахкэпсэтэллэринистэн, испэр күлэ саныырбын өйдүүбүн.

Оттон художественнай самодеятельноска хайдах сыстыбыккыный диэн ыйытыыбар Василий Егорович: «Оскуолаҕа үөрэнэ сырыттахпытына маннааҕы норуодунай театр артыыһа Спартак Федотов драмкуруһуок тэрийэн, маңнай «Чипполиноны» оонньоон олус хайҕаммыппыт. Оонньообут оҕолор (Анатолий Кривошапкин, Василий Иванов, Валентина Рожина, Пётр Михайлов, Семён Семёнов, Мария Павлова, Ксения Власьева, о.д.а.) бэйэбит да астыммыппыт. (Таарыйа, ону көрбүт киһи быһыытынан аҕыннахпына, оҕолор чахчы олус чаҕылхайдык ооннььобуттара. Биһиги, көрөөччүлэр, эргэ таҥара дьиэтигэр лыык курдук симиллэн, спектаклы сөҕө-махтайа, умнуллубаттык өйдөөн хаалбыппыт. Аттыбытыгар сылдьар бэйэбит билэр оҕолорбут дьиҥнээх артыыс курдук туттан-хаптан, саҥаран-иҥэрэн, таңнан-саптан оонньууллара олус да умсугутуулаах этэ.) Онтон хас да кыра сценкалары туруоран, оскуолабытыгар, атын да тыаларга гастроллаан хаста да оонньообуппут.Кэлин, дойдубуттан ыраата сылдьан, Камчаткаҕа, Киргизияҕа, бэл, Саха сирэ да буоллар, Алдаңңа,наар сахам тылын-өһүн, ырыатын-тойугун эппинэн-хааммынан суохтуу сылдьыбытым. Марина Петрова, Устин Нохсоров, Любовь Кутугутова ырыаларын-тойуктарын долгуйа истэн, көхсүм кэңээн, санаам чэбдигирэн, кутум-сүрүм иэйэн, тэңңэ ыллыһар, кынаттанар курдугум. Аан маңнай Алдаңңа сылдьан ыллаан турардаахпын. Онтон манна кэлэн баран, норуодунай театрга киирбитим уонна күн бүгүнүгэр дылы тустаах үлэбиттэн быыс булларбын эрэ дьарыгырабын. Ньурба, Сунтаар аатырбыт тойуксуттара Егор Тимофеев, Екатерина Захарова тойукка уһуйбуттарыгар махтанабын. Манна коллегам Лидия Афанасьева сүбэлээн-амалаан эмиэ элбэхтик көмөлөспүтэ. Дойдубар киэңтүһүлгэҕэ маҥнайгы сүрэхтэниим 1985 сыл ыһыаҕар этэ. Онно Лидия Степановналыын ыһыаҕы тойугунан арыйбыппыт». Ону мин эмиэ көрбүтүм. Василий Егорович сахалыы таҥнан-симэнэн, кырата суох бэйэтэ эбии улаатан, баараҕатыйан, олус бэркэ ыллаан-туойан, кини ити дьарыгын билбэт дьону чахчы сөхтөрбүтэ, соһуппута.

Оччолорго райкомҥа пропаганда отделыгар үлэлиир Шестаков М.И өйөөн, Кирилл Никонович Никифоров «Хабыр киирсиилээх Хабытта Бэргэн» олоҥхотун туруорарбытыгар көмөлөспүтэ. Бу олоҥхобут олус бэркэ табыллан, кэлин Дьокуускайга эмиэ туруораммыт көрөөччүлэр да, искусство да үлэһиттэрин үрдүк сыанабылларын уонна сэҥээриилэрин ылан үөрбүппүт-көппүппүт. Онтон кынаттанан Кирилл Никонович иккис олоҥхотун, «Айдааннаах айаннаах, ала буурай аттаах Мохсоҕоллой Боотурун», эмиэ бэрт ситиһиилээхтик оонньообуппут. Театрбытыгар режиссёр Татьяна Семеновна Борисова барыбытын түмэн, сатабыллаахтык салайан, кырдьаҕастыын-эдэрдиин бары биир киһи курдук сылдьабыт уонна бэйэ бэйэбититтэн элбэххэ үөрэнэбит. Тойуксуттарбыт Кирилл Никонович,Лидия Афанасьева, Валентина Семёнова барыбытын даҕаны туойарга үөрэппиттэрэ. Холобур, Мария Иванова, Трофим Мироновкурдук дьон сэҥээрэн истэр ырыаһыттара да туойарга саҥа үөрэммиттэрэ. Кинилэри кытта Нина Васильева, Анна Николаева, Валентина Степанова, о.д.а. эмиэ хаалсыбакка дьарыктанан, туойуу маастырыстыбатын билбэхтэһэн, олоҥхо туруорарбытыгар бэйэлэрэ ыллаан-туойан оруолларын бэркэ толорор буолбуттара.

Кэпсэтэр кэммитигэр биһиэхэ мэһэйдээбэккэ сиэннэр кэлэ-бара эһэлэригэр тугу эрэ сибигинэйэн, сыллата түһэн ааһаллара көрүөххэ минньигэһэ сүрдээх. «Хаарыаны, ыал бары маннык аҕалааҕа,эһэлээҕэ буоллар», –диэнуруккуттан саныыр санаамбу да олорон өйбүттэн арахпата. Кини игирэ кыргыттара Галина, Валентина уонна кыралара Маша биһиги оскуолаҕа ситиһиилээхтик үөрэммиттэрэ. Билигин үһүөн үрдүк үөрэхтээхтэр. Игирэлэр иккилии-үстүү оҕолоох ыаллар, учуутал идэлээхтэр. Эһэлээх эбэ муннуларын бүөлэрэ сиэннэр ийэлэрин курдук чэмэлкэй, сайаҕас бэйэлээхтэр. Киһини кытта лоп-бааччы кэпсэтэллэр. Василий Егорович урут кыргыттарын туһугар кыһаллар оскуолабыт биир саамай актыыбынай төрөппүтэ буолара. Ханнык да мунньаҕы, үлэни көтүппэккэ сылдьар идэлээҕэ. Ону таһынан бэйэтин идэтинэн оҕолорго да, төрөппүттэргэ бэсиэдэ ааҕан, оскуола үлэтигэр элбэхтик көмөлөһөрө. Кыра кыыһа Маша оскуоланы бүтэрбитигэр, хаарыан төрөппүппүт биһигиттэн барда диэн Василий Егоровичпытынсайыһа хаалбыппыт.

“Дьиэ кэргэҥҥэ истиң, эйэҕэс, бэйэ бэйэҕэ убаастабыллаах сыһыан – дьол төрдө”, – диэн Василий Егорович оҕолоругар этэр этиитэ кураанах тыл буолбатаҕа бу ыал олоҕор, кинилэр хас биирдиилэрин сирэйигэр-хараҕыгар, саңаларыгар-иңэлэригэр, сыһыаннарыгар өтө көстөр.

Түмүккэ, Василий Егорович олоҕун устата сыралаах үлэтинэн, талаанынан ситиһэн ылбыт наҕараадаларын көрөбүт: СӨ доруобуйатын харыстабылын уоннаСӨ култууратын туйгуннара; “Гражданскай килбиэн” бэлиэ хаһаайына, “Сэрии сылларын оҕолоро” мэтээл; араас таһымнаах Бочуотунай грамоталар (бастакытын пром. кэмбинээккэ кирпииччэ үктээндир. Тотонов П.Г.141 №-дээх бирикээһинэн 1961 с. 08.30 к. ылбыт*);“Ис дьыала Министиэристибэтин Бочуота”, “Саха норуотун уус-уран айымньытыгар киллэрбит кылаатын иһин”, “Сэлиэнньэ ытык ыала” бэлиэлэр, Үөһээ Бүлүү с. бочуоттаах олохтооҕо; СӨ Ис дьыала систиэмэтин, Үөһээ Бүлүү улууһун доруобуйатын харыстабылын бочуоттаах бэтэрээнэ; комсомол, үлэ, доруобуйа харыстабылын уонна култуура бэтэрээнэ.

М.Михайлова. 2019 с.